درس تحقیق و پژوهش

تحقیق و پژوهش

پژوهش : عمل پژوهیدن (تحقیق کردن، جستجو کردن)

مثال : پژوهش نمای و بترس از کمین سخن هر چه باشد به ژرفی ببین

همی جان من در نکوهش نهی چرا دل، نه اندر پژوهش نهی (فردوسی)

معانی اصطلاحی تحقیق

تعاریف بسیار متنوعی برای اصطلاح تحقیق ارائه شده است.

پژوهش عبارت است از کشف و دریافت آنچه بر دیگران مجهول است و نیز گشودن و گستردن و روشن تر ساختن آنچه به اجمال بر دیگران معلوم است.

تحقیق به غور و تعمق و بررسی در موضوع خاصی گفته می شود تا در نتیجه جمع آوری مطالب، مقایسه و نقد آنها ، محقق به حقیقت مطلب دست یابد.

تعریف کلی : تحقیق تلاشی است منظم برای رسیدن به حقیقت.

بنابراین، هدف از انجام تحقیق یا پژوهش، دستیابی و کشف حقیقت در موضوعی معین است . موضوع معین می تواند در رابطه با علوم مختلف مطرح شود. حقیقت کشف شده نیز ، ممکن است حقیقتی دینی ، علمی ، فلسفی، هنری و مانند آن باشد.

سوال علمی چیست؟

محصول علم است (حاصل تحقیق و تخصص است نه جهل محقق)

بدون جواب است (یا پاسخ متقن ندارد)

موردی و مشخص است (کلی و بی حد و حصر نیست)

واحد است (یعنی متعدد و متکثر نیست اگر چه امکان طرح سوال های فرعی وجود دارد)

تمرین : آیا جمله «دیدگاه اسلام درباره طبیعت چیست؟» یک سوال علمی است؟

مهم ترین ویژگی های تحقیق

1. فعالیتی است منظم و برنامه ریزی شده. یعنی:

نیازمند طرح و نقشه قبلی است؛
دارای مراحل معینی است؛
دارای زمان بندی مشخصی است؛
یک فرآیند (پروسه) است؛

2. به حل یک مساله معین یا پیدا کردن پاسخ برای یک سوال مشخص معطوف است. یعنی:

بدون داشتن مساله و سوال، اساسا انجام تحقیق میسر نیست؛
در فرآیند تحقیق ، همه فعالیتها متوجه سوال تحقیق است؛
در ابتدای تحقیق ، در رابطه با پاسخ قطعی ، بی اطلاع هستیم؛
ممکن است بتوانیم پاسخ سوال را حدس بزنیم (فرضیه سازی) ولی در فرآیند تحقیق باید حدسهایمان را به آزمون بگذاریم.

3به دنبال بررسی مسائل نو و یافتن پاسخ های جدید است؛ به عبارت دیگر:

گسترش علم ، نتیجه همین ویژگی است؛
البته بررسی صحت و سقم یافته های قبلی نیز می تواند مساله ای جدید بشمار آید.

4- نیازمند داشتن تخصص فراوان در زمینه مورد بررسی است یعنی:

تحقیق، از وظایف مجتهدین و صاحب نظران هر رشته علمی است. یعنی حاصل جهل نیست بلکه برعکس حاصل علم و دانش و تخصص است؛
افراد نا آشنا به یک موضوع علمی، نمی توانند وارد حوزه تحقیق در آن رشته شوند؛
به دلیل تخصصی شدن مسائل ، امروزه بیشتر تحقیق ها، به صورت گروهی انجام می شود.

5 - بی طرف است و حب و بغض در آن راه ندارد. به عبارت دیگر:

تعصب و جانبداری ، به طور کلی ، در تحقیق جایز نیست،
زیرا در این صورت، نتیجه تحقیق طبق خواسته محقق تنظیم می شود؛
ذهنیات محقق، همواره ، فرآیند تحقیق را هدایت می کند؛
در رشته های مختلف علوم انسانی ، بی طرف بودن ، بسیار دشوار است؛
البته این اصل را نباید با مساله تفکیک ارزش از علم ، اشتباه گرفت، زیرا علم هیچگاه از ارزش جدا نبوده است.(دقت کنید)

6. مستلزم جمع آوری اطلاعات فراوان است .یعنی:

یعنی تحقیق ، کاملا مستند است و حاصل تخیل نیست؛
البته، نیروی تخیل ، در ساخت فرضیه ها و حدسهای مربوط به تحقیق بسیار موثر است ولی در اصل ، این اطلاعات است که حدسیات را بررسی می کند؛
بنابراین روشها و ابزارهای شناسایی و کسب اطلاعات در فرآیند تحقیق از اهمیت زیادی برخوردارند.

7. مکمل یافته های قبلی است به عبارت دیگر:

باید بین یافته های جدید و قدیم ارتباط وجود داشته باشد؛ زیرا علم، حاصل انباشته شدن یافته های بشر است
یافته های جدید ممکن است از طریق اصلاح و تجدید نظر در یافته های قبلی پدید آید.

8. از قابلیت تعمیم و پیش بینی برخوردار است .یعنی :

یافته های تحقیقی را می توان به موارد دیگر تعمیم داد و از این طریق به قدرت پیش بینی دست یافت؛
اساسا هدف از تحقیق ، تعمیم یافته هاست؛
نتیجه پژوهش نیز در بیشتر موارد پیش بینی رفتارهاست؛
در پایان هر تحقیق ، باید راهکار و پیشنهاد ارائه شود.

ویژگی ها و خصوصیات محقق

دیدگاه شهید مطهری (ره) در باره ویژگی اصلی محقق واقعی

برخی مانند مورچه هستند که از بیرون دانه می آورند و انبارمی کنند و مثل ضبط صوت عمل می کنند.

و برخی مانند کرم ابریشم هستند از لعاب خود می تنند و از درون استخراج می کنند و از بیرون چیزی کسب نمی کنند.

علمای واقعی مانند زنبور عسل هستند که شیره گلها را از خارج می مکند و از آن عسل درست می کنند

بضاعت علمی نسبت به موضوع
آشنایی با روشها و فنون تحقیق
توانایی های ذهنی مناسب
صبر و حوصله فراوان
به دور از حب و بغض (کشف حقیقت)
منتقدی جدی و عمیق
شجاعت در مقام اظهار عقیده
صداقت و امانت

موانع تحقیق در ارتباط با محقق کدامند؟

نداشتن تخصص کافی

وجود علائق شخصی

موقعیت اجتماعی افراد

موانع تحقیق در رابطه با گروه تحقیق کدامند؟

فقدان روحیه انجام کار گروهی

فقدان تخصص های مورد نیاز

موانع تحقیق در رابطه با منابع تحقیق کدامند؟

عدم دسترسی به منابع

ضعف اعتبار منابع

موانع تحقیق در رابطه با واقعیتهای جامعه کدامند؟

محدودیتهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی

فقدان امکانات اقتصادی لازم

انواع تحقیق از نظر سطح تحقیق

اکتشافی: آشنایی اجمالی

توصیفی: جمع آوری اطلاعات

تبیینی: کشف روابط

انواع تحقیق از نظر کاربرد

کاربردی: یافتن راه حل برای مشکلات

بنیادی : دستیابی به نظریات علمی

انواع تحقیق از نظر تعداد محققین

فردی

گروهی

بررسی مفاهیم و اصطلاحات تحقیق

فرضیه

حدسی علمی در پاسخ به سوال تحقیق است
فرضیه باید معقول و منطقی باشد
به صورت خبری بیان می شود ولی نوعی شرط و احتمال در آن نهفته است
فرضیه ، کانون اصلی و قلب تحقیق است
هدف اصلی در تحقیق، آزمون فرضیه است.

مثال: آشنایی مردم با فرهنگ قرآنی از طریق گسترش آموزش های عمومی مربوط به قرائت و حفظ قرآن مجید در جامعه ، موجب کاهش میزان جرائم خواهد شد.

روش های گردآوری اطلاعات

مهم ترین گام در انجام کار تحقیق، طرح سوال تحقیق است. یک سوال پژوهشی مناسب، شیوه گردآوری اطلاعات و مسیر پژوهش را برای ما روشن می سازد. گردآوری اطلاعات برای پاسخگویی به سوالات شامل مشاهده، نظرسنجی (مصاحبه، پرسشنامه) و استفاده از اطلاعات موجود در منابع چاپی و الکترونیکی است.

مشاهده: عبارت است از گزدآوری اطلاعات با استفاده از حواس پنجگانه. مشاهده ار می توان بدون ابزار یا با ابزار هایی مانند ذره بین، تلسکوپ، میکروسکوپ، دوربین و ... انجام داد.

نظرسنجی: یکی دیگر از ورش های گردآوری اطلاهات نظرسنجی است که در آن نظر و میزان علاقه گروهی خاص درباره موضوعی مورد پرسش قرار می گیرد. نظرسنجی به دو طریق مصاحبه و پرسشنامه انجام می شود. در مصاحبه مصاحبه شوندگان به صورت فردی یا گروهی به طور شفاهی مورد پرسش قرار می گیرند. در روش استفاده از پرسشنامه ، پرسش ها یه صورت کتبی ارائه می شود و پاسخ دهنده باید گزینه هایی را انتخاب کند یا به صورت تشریحی به پرسش ها پاسخ دهد.

منابع چاپی و الکترونیکی: در این روش اطلاعات موجود در منابع چاپی و الکترونیکی مانند کتاب ها، مجلات، اسناد و گزارش های از قبل تهیه شده و .... استفاده می شود. هنگام استفاده از این منابع باید اطمینان داشته باشیم که اطلاعات دارای اعتبار است. برای مثال اگر از کتاب یا سایت نقل قول می کنیم باید مطمئن باشیم نویسنده آن در کار خودش متخصص و مطالب به روز است.

متانی: دبیر تفکر و پژوهش